Hoàng Diệu (1828 – 1882)

Hoàng Diệu sinh ra trong một gia đình nhà Nho ở xã Xuân Đài, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam.

Năm 16 tuổi, Hoàng Diệu nổi tiếng về văn thơ. Năm 20 tuổi (1848), đỗ Cử nhân. 26 tuổi (1854), đỗ Phó bảng. Sau một thời gian làm quan các địa phương ở Trung Kì và Bắc Kì, năm 1873, ông được điều động về Huế giữ chức Tham tri Bộ hình rồi Tham tri Bộ Lại. Năm 1878, ông được thăng Tổng đốc An Tĩnh (Nghệ An – Hà Tĩnh).

Năm 1880, ông được bổ nhiệm làm Tổng đốc Hà Ninh (Hà Nội – Ninh Bình). Ông nổi tiếng cương trực và là một trong những người tích cực chủ chiến. Khi thực dân Pháp đánh Bắc Kì lần thứ hai (1882), ông khẩn trương bắt tay vào đào hào, đắp lũy để tổ chức phòng thủ. Ông không lùi bước trước những yêu sách vô lí của giặc.

Ngày 3/4/1882, Ri-vi-e từ Sài Gòn ra Hà Nội. Ngày 25/4, y gửi tối hậu thư cho Hoàng Diệu, đòi ông phải triệt bỏ các cộng sự phòng thủ và nộp thành. Hoàng Diệu ra lệnh chuẩn bị chiến đấu.

8 giờ sáng ngày 25/4/1882, thực dân Pháp nổ súng tấn công thành Hà Nội. Gần trưa, Hà Nội thất thủ. Hoàng Diệu thắt cổ tự tử, để lại di biểu. Cuộc chiến đấu bảo vệ thành Hà Nội và sự tuẫn tiết của Hoàng Diệu được ghi lại trong Hà Thành thất thủ ca và Hà Thành chính khí ca.